Powrót

Jednym z charakterystycznych elementów we wschodnim otoczeniu Bazyliki Mniejszej pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej oraz Sanktuarium Matki Bożej Przedziwnej w Grybowie jest Kaplica Męki Pańskiej. Jest ona ważnym obiektem religijnym, historycznym i architektonicznym wpisanym w dziejowy i duchowy wymiar grybowskiej parafii oraz miasta. Pierwotnie Kaplica miała być mauzoleum grobowym rodziny Stadnickich, zamieszkujących w dworze w Białej Niżej.

***

Historia rodu Stadnickich sięga XIV w. Ten szlachecki ród wywodzi swoje nazwisko z dziedzicznej wsi Stadniki, położonej w okolicach Bochni i Dobczyc nad rzeką Szreniawą. Pieczętuje się herbem Śreniawa bez krzyża (Drużyna). W XV w. ród Stadnickich rozgałęził się na dwie linie: Żmigrodzką i ze Stadnik. Z tej drugiej linii wywodzi się gałąź rodzinna osiadła w Nawojowej. Skoligaceni z nią byli m.in. właściciele Szczawnicy oraz hrabia Franciszek Ksawery Stadnicki (żyjący na przełomie XVIII i XIX w.), którego syn Eustachy zawarł ślub z Konstancją Zielińską dziedziczką wsi Biała Niżna oraz Gródka.

Wcześniejszymi właścicielami Białej Niżej i Gródka, po rodzinie Hoschów, byli Aniela i Cyryl Zielińscy [rodzice Konstancji Stadnickiej]. Wybuch „rabacji galicyjskiej” w 1846 r. zmusił ich do wyjazdu na Węgry, gdzie znaleźli schronienie. Po ustaniu buntu chłopskiego i opanowaniu nastrojów społecznych Zielińscy powrócili do Białej Niżej. Dobra rodziców odziedziczyła ich córka Konstancja. Po ślubie z hr. Eustachym Stadnickim zamieszkali oni w XIX-wiecznym dworze zbudowanym na staropolski wzór (aktualnie w tym miejscu znajduje się klasztor Zgromadzenia Sióstr Św. Dominika – potocznie nazywanych Dominikankami).

W skład dóbr Białej Niżnej poza wsią i dworem wchodził również tartak oraz młyn. Hr. Eustachy Stadnicki był również właścicielem Gródka oraz Polnej, którą nabył w 1853 r. Ponieważ Stadniccy nie posiadali potomstwa, hrabina Konstancja po w sporządzonym w grudniu 1873 r. testamencie, postanowiła by dobra Stadnickich w Białej Niżnej na wypadek śmierci prawowitych dziedziców przekazać: „…mając w myśli te słowa Chrystusa – czuwajcie bo nie wiecie dnia ani godziny, pragnąc aby ów dzień nie zastał mię nieprzygotowaną, postanawiam więc zając się moim testamentem któren w Imię Trójcy Świętej w ten sposób zaczynam …postanawiam aby to miejsce Biała Niżna, tyle dla mnie drogie... było przeznaczone na chwałę Bożą i pożytek wiejskiej ludności ... zapisuję pożytecznemu zgromadzeniu sióstr Dominikanek będących w Wielowsi…”.

Ostatnią dożywotniczną dworu w Białej Niżej była kuzynka Konstancji – Olimpia hr. Stadnicka (z d. Baranowska) (1822-1895), która spoczywa na grybowskim cmentarzu. Jej mężem był brat hr. Eustachego – hr. Seweryn Stadnicki. Klasztor Zgromadzenia Sióstr Św. Dominika powstał po przejęciu majątku w Białej Niżnej przez zgromadzenie w 1895 r. W tym samym roku rozbudowano kaplicę dworską na potrzeby zakonu.

***

Pierwotna kaplica grobowa (aktualnie Kaplica Męki Pańskiej) została ufundowana przez Konstancję hr. Stadnicką. Jej budowa rozpoczęła się w połowie XIX w. za probostwa ks. Ignacego Wieniawy Długoszewskiego (1819-1819) Z tego okresu pochodzi pierwotna (dolna) krypta grobowa, w której złożono zapewne członków rodziny Stadnickich oraz Zielińskich. W 1862 r. rozpoczęto dalszą budowę Kaplicy, która w szybkim czasie została zwieńczona. Należy wskazać, że Kaplica ta powstała jeszcze w pobliżu poprzedniego średniowiecznego grybowskiego kościoła farnego pw. św. Katarzyny Aleksnadryjskiej i św. Mikołaja z XIV w. Z końcem XIX w. podjęto decyzję o budowie nowej świątyni, znacznie większej i monumentalnej – w stylu neogotyckim – aktualna Bazylik Mniejsza pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej.

Kaplica została zbudowana na planie prostokąta i nakryta dwuspadowym dachem. Elewację zewnętrzną obiega gzyms, naroża akcentują szerokie półfilary, a fasadę urozmaicają szerokie lizeny przechodzące w półkolistą archiwoltę. Prostokątne wejście zostało ujęte kamiennymi, profilowanymi ościeżami z uszakami. Kamienne obramowanie drzwi przypomina charakterystyczną dekorację głównych drzwi wejściowych do pałacu Stadnickich w Nawojowej oraz dawnego dworu w Białej Niżej, w którym mieszkali hr. Konstancja i Eustach Stadniccy. Ponadto nad wejściem do Kaplicy umieszczono sporych rozmiarów okrągłe okno w szerokim obramieniu.  

W czasie II wojny światowej uszkodzono dach Kaplicy, zostały naruszone sklepienia, zniszczono dębowe, rzeźbione drzwi a okna zostały wybite. Pierwszy powojenny remont Kaplicy przeprowadzono w 1956 r. staraniem ówczesnego proboszcza i budowniczego aktualnego kościoła parafialnego ks. Prałata Jana Nepomucena Solaka (1885-1961). W ramach podjętych prac naprawiono uszkodzenia poczynione działaniami wojennymi i doposażono jej wnętrze. W Kaplicy umieszczono współczesną figurę Pietà i Chrystusa Frasobliwego, nadając jej wezwanie Męki Pańskiej. Kaplica nie pełniła jednak funkcji liturgicznych, z czasem posłużyła jako miejsce przechowywania kościelnych sprzętów.

Gruntowna renowacja Kaplicy została przeprowadzona w 1966 r. staraniem kolejnego grybowskiego proboszcza i pierwszego kustosza Sanktuarium Matki Bożej Przedziwnej ks. Prałata Adama Kaźmierczyka (1920-2004). Wiązała się on z Milenium Chrztu Polski oraz innymi pracami, które w tym okresie wykonywano w otoczeniu neogotyckiej świątyni (budowa muru oporowego, ogrodzenie itp.). W znacznej części aktualny wygląd wnętrza Kaplicy zawdzięczamy dzięki temu remontowi. Projekt renowacji wnętrza opracował znany krakowski architekt Witold Popławski, zasłużony dla powojennej renowacji wnętrza aktualnej Bazyliki Mniejszej. Wraz ze wspomnianym artystą w dziele remontu Kaplicy współpracowała również architektka Teresa Gawłowska.

W wyniku prowadzonych prac w Kaplicy nad ołtarzem, na głównej ścianie umieszczono cztery barokowe rzeźby pochodzące z dawnej XIV-wiecznej kazimierzowskiej grybowskiej fary: św. Marka (z lwem), św. Łukasza (z wołem) oraz proroka Eliasza i niezidentyfikowanego kapłana żydowskiego. Datowane są na XVII w. Stojący w lekkim kontrapoście ewangeliści są ubrani w długie, miękko modelowane fałdami szaty, które szczelnie okrywają ich sylwetki. Ich pogodne twarze z długimi brodami i kręconymi włosami, wydają się być konwencjonalne. Na aktualny ich wygląd mają wpływ warstwy późniejszych przemalowań. Wielkość i podobny styl figury dwóch ewangelistów pozwala domniemywać, że w dawnej grybowskiej świątyni istniały również barkowe figury pozostałych Apostołów-Ewangelistów.

Obok ołtarza w Kaplicy ustawiono zabytkową, kamienną chrzcielnicę. Renowacji poddana została również Pietà, którą wykonała nowosądecka malarka Maria Ritter. Po remoncie Kaplica Męki Pańskiej została uroczyście poświęcona 2 października 1966 r. W pobliżu Kaplicy, na zboczu opadającym ku południowemu wschodowi, powstał tzw. skalnik, a w jego centralnym miejscu umieszczono na wysokim cokole zbudowanym z łamanego granitu figurę Chrystusa Frasobliwego. Warto zaznaczyć, że przed 1966 r. ofiarował ją grybowski rodak ks. Bernardyn Dziedziak (1900-1986), proboszcz i dziekan w Ujanowicach, zmarły w opinii świętości.

Ważnym elementem w otoczeniu kościoła i kompatybilnym z remontem kaplicy, była budowa dzwonnicy w jej pobliżu. Ufundowali ją w 1966 r. robotnicy pracujący wówczas przy budowie mostu kolejowego nad rzeką Białą. Dzwonnica stanowiła wotum wdzięczności za Milenium Chrztu Polski, a dla upamiętnienia grybowskiego kościoła św. Bernardyna ze Sieny, który spłonął w 1945 r., umieszczono w niej dzwon o imieniu tego świętego zakonnika. W 2016 r. został on nazwany dzwonem miłosierdzia ze względu na Nadzwyczajny Jubileusz Miłosierdzia (2015-2016).

W latach 70-tych XX w. Kaplica Męki Pańskiej ze względu na społeczne potrzeby parafii zaczęła pełnić funkcję domu pogrzebowego. Z czasem stała się stałym miejscem modlitw przy zmarłych poprzedzających liturgie pogrzebowe.

Kolejny gruntowny remont otoczenia i Kaplicy wraz z jej odrestaurowaniem miał miejsce w 2008 r. z inicjatywy grybowskiego proboszcza i kustosza sanktuarium ks. Prałata Ryszarda Soroty. Przedsięwzięcie to wiązało się z gruntownym remontem kościoła parafialnego oraz jego otoczenia. W ramach restauracji kompleksowo odnowione zostało wnętrze Kaplicy oraz wymieniony dach. Renowacji poddane zostały zabytkowe figury znajdujące się w jej wnętrzu. Figura Chrystusa Frasobliwego została przeniesiona do XIX-wiecznej kaplicy grobowej ks. Prałata Franciszka Jaworskiego (1826-1896) umiejscowionej na cmentarzu komunalnym w Grybowie. W ramach remontu wymieniona została posadzka w Kaplicy oraz została ona odpowiednio doposażona w ławki i inne elementy związane z liturgią pogrzebową. Zakupiono również odpowiednią chłodnie do przechowywania trumien. Remont obejmował także renowację zniszczonej elewacji zewnętrznej, kamiennych fundamentów oraz stosownego zagospodarowania otoczenia Kaplicy.

Ostatni remont Kaplicy Męki Pańskiej miał miejsce w 2024 r. Staraniem grybowskiego dziekana i kustosza ks. Prałata Ryszarda Soroty dokonano pierwszego w historii generalnego remontu krypt grobowych oraz ich przystosowania do powszechnego udostępnienia.

***

Krypta grobowa Kaplicy Męki Pańskiej jest miejscem wiecznego spoczynku dla zmarłych z rodzin Zielińskich i Stadnickich. Wśród nich spoczywają m.in. rodzice Konstancji hr. Stadnickiej – Aniela i Cyryl Zielińscy (XVIII/XIX w.), dawni właściciele wsi Biała Niżna i Gródek wraz z dobrami, zamieszkujący w dawnym dworze w Białej Niżnej.

Pośród spoczywających w krypcie zapewne członków rodziny Stadnickich ich głównym przedstawicielem jest hr. Eustachy Stadnicki (zm. 22 marca 1876 r.). Jako mąż Konstancji hr. Stadnickiej był właścicielem wsi Biała Niżna, Gródek i Polna wraz z ich dobrami. Społecznik i patriota troszczący się o mieszkańców wsi oraz zabiegający o dobra materialne i duchowe grybowskiej parafii. Nim zamieszkał w dworze w Białej Niżej brał czynny udział w Powstaniu Listopadowym (1830-1831), walcząc razem z Janem Józefem Grottgerem, ojcem jednego z czołowych przedstawicieli romantyzmu w malarstwie Polskim – Artura Grottgera (1837-1867). Malarz ten zasłynął cyklem obrazów poświęconych Powstaniu Styczniowemu (1863-1864).

Przyjaźń hr. Eustachego Stadnickiego z Janem Józefem Grottgerem stała się pierwotnym powodem częstych wizyt Artura Grottgera w dworze w Białej Niżej i w Grybowie [w tym mieście odwiedzał i spotykał się z miłością swojego życia Wandą Monné (1850-1923)]. Według podań Artur Grottger zainspirowany grybowskim rodzinnym mauzoleum Stadnickich w Grybowie (Kaplicą Męki Pańskiej), namalował obraz „U grobowca Kościuszki”. Ciekawostką jest fakt, że postacie na nim przedstawione są podobne do hr. Konstancji i Eustachego Stadnickich.

Stadniccy z Białej Niżej byli zasłużonymi ofiarodawcami grybowskiej parafii i miejscowych kościołów. Dawne protokoły powizytacyjne wymieniają liczne materialne fundacje hr. Eustachego Stadnickiego, m.in. do kościoła farnego pw. św. Katarzyny i św. Mikołaja ofiarował on lampy, lichtarze na ołtarz główny oraz liczne paramenty liturgiczne. Znacznie przyczynił się również do generalnego remontu kościoła pw. św. Bernardyna (spłonął w 1945 r.), który został przeprowadzony w latach 60-tych XIX w. Ze swojego lasu ofiarował drewno na gonty dachowe. Na poświęcenie odnowionego kościoła w 1870 r., ufundował m.in. srebrny kielich mszalny. Był hojnym ofiarodawcą również innych świątyń m.in. Klasztoru Sióstr Klarysek w Starym Sączu (ksienią klasztoru była wówczas siostra Konstancji – s. Maria Zielińska). Warto zaznaczyć, że to właśnie rodzina hr. Eustachego Stadnickiego z Nawojowej ufundowała relikwiarz św. Kingi – srebrną trumienkę, w której dotychczas spoczywają jej doczesne szczątki (trumienka-relikwiarz była obecna podczas Mszy św. kanonizacyjnej sprawowanej przez św. Jana Pawła w Starym Sączu 16 czerwca 1999 r.).

Hr. Eustachy Stadnicki zmarł na chorobę chroniczną 22 marca 1876 r., i jako ostatni przedstawiciel rodziny Stadnickich z Białej Niżej. Jego żona Konstancja hr. Stadnicka po śmierci 23 stycznia 1881 r., została pochowana na grybowskim cmentarzu ze względu na prawny obowiązek pochówku zmarłych na cmentarzach poza miastem (prawo obowiązujące w zaborze Austro-Węgierskim).

W krypcie Kaplicy Męki Pańskiej pochowany został również ks. Prałat Jan Nepomucen Solak (1885-1961). Proboszcz grybowskiej parafii w latach 1921-1961 i dziekan Dekanatu Grybowskiego. Działacz społeczny i narodowy, duszpasterz zaangażowany w rozwój duchowy oraz materialny parafii oraz kulturalny Ziemi Grybowskiej. Przyjaciel Wincentego Witosa, premiera w II RP. Znany kaznodzieja zatroskany o biednych i ubogich. Jako grybowski wikariusz wspierał budowę aktualnej Bazyliki Mniejszej, a jako proboszcz dbał o jej wyposażenie i powojenną odbudowę. Twórca Muzeum Parafialnego w Grybowie. Budowniczy kościołów w Stróżach, Gródku, Wysowej-Zdroju i Kąclowej. W trosce o dobro duchowe wiernych zainicjował erygowanie parafii w tych miejscowościach. Inicjator powołania Zakładu dla Nieuleczalnie Chorych w dawnym dworze Hoschów. Jego ciało złożono w krypcie Kaplicy Męki Pańskiej 31 października 1961 r. Był to ostatni pochówek w tym miejscu.

R.I.P.

                                                                                               dr Grzegorz Szczecina