Matka Boża Grybowska

   Kult Matki Bożej Grybowskiej sięga swymi początkami aż do 1607 roku i poświadczony jest w sprawozdaniu archidiakona sądeckiego, Jana Januszewskiego, który w grudniu tegoż roku wizytował z ramienia biskupa krakowskiego Piotra Tylickiego parafię Grybów. Wizytator odnotował obecność obrazu: "Secundum altare in parte sinistra ecclesiae cum mensa lapidea consecratum et immolatum tit. B. V. Maria, ad quod ascenditur tribus gradibus lapideis. Structuram habet planam deauratam cum imagine B. M. V. more Ruthenico depictam". Podobnie podano w wizytacji z 1766 roku: "Beatissime Virginis Mariae, Rosariana dicta, elegantis pictura antiqua, ut fertur gratiosa habens alteram imaginem pro velamine Annuntiationis B. M. V. in superficie altari huius imago s. Joannis Baptistae, in altari ciborium pulchrum, variis picturis exornatum et deauratum."

   Z powyższych relacji dowiadujemy się, że od pierwszej połowy XVII wieku w kościele parafialnym w Grybowie znany był stary obraz Matki Bożej namalowany w stylu wschodnim. Istnieje kilka hipotez, pró- bujących wyjaśnić jego dzieje.

   Władysław Wojtoń i Szczepan Słowik przyjmują XIV-wieczne pocho- dzenie obrazu: "w starym kościele grybowskim powstałym wraz z mias- tem i parafią w 1340 roku znalazł się może zaraz, może nieco później, niewiadomego artysty i pochodzenia duży cechowy obraz Matki Najświętszej z Dzieciątkiem Jezus na ręce, namalowany w pół na sposób wschodni". Uważają oni, że pierwotny wizerunek przetrwał do dziś: "ocalał do dni naszych cechowy obraz Matki Bożej Przedziwnej z XIV wieku, przed którym modliły się pokolenia braci cechowych". Stanisław Burzawa przyjmuje wprawdzie, że obraz był wzorowany na nieznanym prototypie wschodnim, ale powstanie jego datuje na wiek XVI, czas kiedy w Grybowie zaznaczyły ożywioną działalność cechy rze- mieślnicze i bractwa. Jego zdaniem podczas najazdu Szwedów w 1655 roku kościół grybowski i obraz został uszkodzony przez pożar. Około 1700 roku wizerunek Matki Bożej został odnowiony i w nadanej mu wówczas formie przetrwał do naszych czasów. Na drugą połowę XV wieku obraz datują Józef Gucwa i Maria Wrzeszcz niewiele odbiegając od wcześniejszych opinii. Zdaniem natomiast Władysława Smolenia: "jeszcze w starym kościele z XIV wieku znajdował się obraz Matki Bożej Przedziwnej, ale w 1655 roku spłonął częściowo kościół i zapewne wymieniony obraz, około 1700 roku wymalowany w stylu bizantyńskim. Obecny obraz stanowi najprawdopodobniej nawiązanie do spalonego obrazu. Istnieje też legenda, że obraz ten jako jedyny ocalał z pożaru". Podobnie A. Misiąg-Bocheńska w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce podaje: "obrazy: Matka Boska z Dzieciątkiem tzw. Przedziwna ok. 1700 rok."

   Na podstawie wydanych opinii spróbujmy ustalić w przybliżeniu czas powstania obrazu. Wizytacja z 1607 roku zauważa, że obraz był namalowany "ruskim spo- sobem" tzn. w stylu bizantyńsko - ruskim, co przemawia za drugą połową XV wieku, kiedy to styl ikonowy rozpo- wszechnił się mocno na ziemiach południowo polskich, pozostających w bliskim sąsiedztwie w czasach monarchii Jagiellońskiej z ziemiami ruskimi. Obraz mimo przemalowania około 1700 roku do dnia dzisiejszego nosi wyraźne znamiona bizantyńsko-ruskiej ikony w typie Hodegetrii. W ciągu XV i XVI wieku powstało wiele obrazów przedstawiających ten typ Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus trzymanym na lewym ramieniu. Polska z racji swego geograficznego położenia pozostawała zarówno pod wpływem sztuki zachodniej jak i wschodniej. Przema- lowanie obrazu około 1700 roku, potwierdza fakt, który zauważa Stanisław Burzawa. Informacje z obydwu wizytacji oddzielone są od siebie 150 latami. Gdyby obraz cał- kowicie spłonął w 1655 r. i na jego miejsce wymalowano nowy, to w wizytacji z 1766 roku nie pisano by o nim: "dawny i zabytkowy", gdyż liczyłby jedynie pół wieku. Ponadto już wtedy obraz był znany jako słynący łaskami: "...ut fertur gratiosa..." Nie wiemy od kiedy pojawia się w odniesieniu do wizerunku Matki Bożej nazwa "Przedziwna". Już w nowennie ułożonej w 1941 roku przez Władysława Wojtonia znajdujemy: "Przechowywała się tradycja, iż był czczony od dawna pod wezwaniem Matki Bożej PRZEDZIWNEJ". Wizytatorzy z 1728 i 1766 roku nazywają Maryję "Rosariana". Istnienie Bractwa Żywego Różańca od około 1600 roku może nasunąć przypuszczenie, że już wtedy Matka Boża Grybowska znana była pod nazwą Różańcowa.

   W 1934 r. obraz Matki Bożej oddano do gruntownej konserwacji. Rok później powrócił do Grybowa. Ówczesny proboszcz, Jan Solak w swoich notatkach odnotował: "Dnia 16 lutego 1935 roku wrócił odnowiony obraz Matki Bożej Przedziwnej z pracowni p. Franciszka Kowalew- skiego - Warszawa Nowy Świat 49. Pod kierownictwem inż. Zdzisława Mączeńskiego z Warszawy projektodawcy kościoła grybowskiego i pod fachową ręką p. Kowalewskiego obraz z ruiny, bo był popalony, kilkakrotnie przez domorosłych artystów przemalowywany, przyszedł do dzisiejszego wyglądu. Do obrazu dodano złote tło, twarz i ręce tak Matki Najświętszej jak i Dzieciątka pozostały te same. Draperie sukien poprawiono."

   Więcej światła na sprawę pochodzenia obrazu dały w 1980 roku prace badawcze oraz konserwatorsko - renowacyjne przeprowadzone w Kra- kowie, przez prof. Zofię Medwedzką, mgr Andrzeja Stefańskiego, mgr Barbarę Czajkowską i mgr Jana Rutkowskiego. Na podstawie badań laboratoryjnych, prześwietlenia obrazu promieniami rentgena, wykona- nia zdjęć rentgenowskich oraz zrobienia sond, stwierdzono, że pod obecnym malowidłem zachowało się wcześniejsze malowidło odkryte na twarzy oraz szyi Matki Bożej i na twarzy Dzieciątka, położone na zaprawie cienkiej i drobno spękanej. Malowidło reszty obrazu wyko- nane jest na zaprawie twardej, przeklejonej, położonej przy jego renowacji w 1935 roku, a uszkodzonej szerokimi pęknięciami. Przepro- wadzone sondy ujawniły także, że kolorystyka oraz technika kładzenia farb spodniego malowidła wskazuje na jego pochodzenie z XVII wieku. Ponadto odkryto, że w 1935 roku, deski uszkodzonego obrazu obcięto częściowo u góry i dołu oraz prawdopodobnie po obu bokach, a nas- tępnie uzupełniono nowymi deskami. Nie zrobiono sondy desek wcześniejszego podobrazia, co umożliwiłoby stwierdzenie, czy w XVII wieku użyto desek wcześniejszego obrazu. Ponadto na obrazie zauważalne są pewne niedokończenia. Na ramieniu Maryi widnieje jedna gwiazda, a powinno być ich trzy, które w stosunku do Maryi oznaczają dziewictwo Maryi, Maryja jako Parthenois oraz Theotoks. Natomiast kula, którą trzyma Jezus powinna mieć dodatkową opaskę dzielącą na części świata.

     Tak więc po przeprowadzonych badaniach możemy za Józefem Gucwą przyjąć, że: "obraz Matki Bożej Grybowskiej został namalowany przez nieznanego artystę "ruskim sposobem" w drugiej połowie XV wieku, na deskach, które w zdecydowanej większości zachowały się do naszych czasów. Twarz i szyję Matki Bożej i twarz Dzieciątka przemalowano około roku 1700, a reszta obrazu pochodzi z 1935 roku, ale malowana "po formie", czyli według zachowanych resztek malowidła z około 1700 roku."

     Wizerunek grybowski przedstawia na złoconym tle wytłaczanym we wzór roślinnej plecionki Matkę Bożą z Dzieciątkiem ujętą w 3/4 postaci. Jest to obraz sztalugowy, olejny, malowany na desce, o wymiarach 140x96 cm. i umieszczony w płaskorzeźbionej złoconej ramie z drewna. Twarz Matki Bożej jest ciemna, lekko wydłużona, o pięknych regu- larnych rysach, pełna dobroci, matczynej miłości oraz troski, o spoj- rzeniu zamyślonym i głębokim a zarazem łagodnym, rozmyślającym nad dziejami zbawienia ludzi. Ubrana jest w sukienkę karminową oraz w ciemnofioletowy płaszcz, obrzeżony złotą lamą i okrywający także głowę. Na prawym ramieniu Maryi widnieje złota pięcioramienna gwiazda. Matka Boża prawą rękę wyciąga w geście wskazującym na Jezusa, który można skomentować jako: "ukazująca Chrystusa Pana ludzi Przyjaciela" i "przewodniczka wierzących po drodze mądrości".

     Dziecię Jezus siedzi na lewej ręce Matki, ma również ciemną twarzyczkę tchnącą prostotą i dobrocią. Ubrane jest w długą lamowaną złotem karminową sukienkę, spod której widać palce lewej stópki. Prawą rączką błogosławi, w lewej trzyma kulę świata wraz z krzyżem opierając ją na kolanach. Wokół głowy Matki Najświętszej i Dzieciątka namalowano złociste aureole, a nad Ich głowami znajdują się dwie korony w rodzaju dawnych koron ruskich.

     Obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem umieszczony jest w kompozycji przedstawiającej z prawej strony rodzinę modlącą się na różańcu, natomiast z lewej strony rzemieślników grybowskich w dawnych stro- jach. To wszystko namalowane zostało na tle Grybowa. Sceny te nama- lował Stanisław Rodziński, a poświęcenia obrazu dokonano 1 paź- dziernika 1972 roku. Nad obrazem wisi duży drewniany różaniec.

     We wrześniu 1994 roku wykonano zabezpieczenie obrazu Matki Bożej Przedziwnej przed ogniem i włamaniem. Zabytkowy i słynący łaskami obraz umieszczono w stalowej skrzyni. Zasłonę obrazu wyko- nano z grubej blachy miedzianej. Przedstawia ona scenę "Zwiastowania Matki Bożej". W zamian za otrzymane łaski, czciciele Matki Bożej Grybowskiej ofiarowują wota, których część jest zawieszona obok obrazu.

     W 2011 roku obraz oraz jego potężne ramy zostały poddane gruntownej renowacji i konserwacji.

     Obraz nie jest dotąd koronowany. Doprowadzenie do tego uroczystego aktu jest pragnieniem mieszkańców Grybowa i grona Jej czcicieli z Ziemi Grybowskiej.

Przygotowała:

Barbara Chronowska